Problem odleżyn  w Polsce dotyczy rocznie ok. 270 tyś. chorych obłożnie. Zapadalność szacuje się na 10% wśród pacjentów oddziałów szpitalnych i 15% wśród pensjonariuszy zakładów opiekuńczo-leczniczych. Oprócz czynników związanych z ogólnym stanem chorego (niedożywienie, otyłość, odwodnienie, unieruchomienie, upośledzone odczuwanie bodźców zewnętrznych), dominującą rolę mają czynniki niezależne od chorego (niski stopień motywacji personelu, brak środków opatrunkowych i higienicznych, niedobory kadrowe, zła pielęgnacja i niski poziom wiedzy fachowej).

Odleżyny – ocena ryzyka ich wystąpienia

• Czas wystąpienia odleżyn od 2 do kilkunastu godzin. Ocena ryzyka odleżyn pozwala na wychwycenie pacjenta zagrożonego ich powstaniem. Skala Norton uznawana jest za bardzo prostą, ale w przypadku szpitala wielospecjalistycznego wymaga przypomnienia, jak należy standardowo oceniać stan fizykalny pacjenta:
• Należy codziennie sprawdzać skórę w miejscu najbardziej narażonym na ucisk u każdego chorego indywidualnie według pozycji jaką zajmuje.
• Wstępna ocena powinna być przeprowadzona przy przyjęciu pacjenta do szpitala lub do opieki długoterminowej w ramach POZ, czy hospicyjnej.
• Systematyczne wykonywanie oceny ryzyka powinno być powtarzane regularnie, z częstotliwością wymaganą przez stan jego zdrowia. Ocenę należy powtórzyć w przypadku jakiejkolwiek zmiany w stanie pacjenta.
• Dokumentowanie oceny ryzyka jest niezbędne, aby zapewnić wymianę informacji w interdyscyplinarnym zespole, wykazać prawidłowość planu opieki oraz stworzyć punkt odniesienia pozwalający to monitorować.
• Jeśli to możliwe, unikajmy układania pacjenta na częściach ciała zaczerwienionych po poprzednim ucisku, gdyż tkanka nie zregenerowała się i musi odpocząć, zanim ponownie zostanie obciążona.
• Do pielęgnacji używajmy mydeł o kwaśnym pH, zbliżonym do pH skóry i wody o temperaturze 37ºC. Osuszajmy skórę ruchem dotykowym. Po wykonanej toalecie ciało oklepujmy suchą dłonią.
• Do nawilżania suchej skóry stosuje się środki zmiękczające skórę, aby zmniejszyć ryzyko jej uszkodzenia (np. z zawartością mocznika). Sucha skóra jest czynnikiem ryzyka przyczyniającym się do powstawania odleżyn.
• Należy wykluczyć masaż zaczerwienionych okolic, jako formę profilaktyki odleżyn. Masaż jest przeciwwskazany w przypadku ostrego stanu zapalnego, gdy naczynia krwionośne mogą być uszkodzone, lub w przypadku delikatnej skóry.
• Nie wolno energicznie pocierać skóry zagrożonej odleżynami. Tarcie skóry jest nie tylko bolesne, ale może także spowodować lekkie uszkodzenie tkanki lub wywołać stan zapalny, szczególnie u słabych starszych osób.
• Używajmy bielizny bawełnianej lub z włókien naturalnych, dopasowanej do sylwetki pacjenta oraz bawełnianej pościeli. Prześcieradło musi być zawsze dobrze napięte (prześcieradła na gumkę).
• W przypadku osób, które nie kontrolują oddawania moczu i/lub stolca konieczne jest stosowanie jednorazowych pieluch i pieluchomajtek, których rozmiar i rodzaj jest dobrany do ciała i potrzeb pacjenta. Jeśli u osoby z nietrzymaniem stolca wystąpi biegunka, zalecane jest stosowanie zamkniętych systemów do zbiórki stolca.
• Zmianę pozycji ciała należy stosować u wszystkich pacjentów ze stwierdzonym ryzykiem powstania odleżyn. Silny krótkotrwały ucisk i słaby długotrwały ucisk w miejscach nad występami kostnymi są tak samo szkodliwe.

Aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia odleżyn, należy:

• Ograniczyć czas i siłę nacisku działającego na te obszary. Należy częściej zmieniać pozycję pacjenta leżącego na materacu, który nie rozkłada nacisku ciała, niż pacjenta ułożonego na specjalistycznym, zmiennociśnieniowym materacu. Pozycję pacjenta zmieniajmy w taki sposób, aby zmniejszyć nacisk lub zapewnić jego rozkład. Zmiany pozycji należy dokonywać stosując odchyloną o 30 stopni boczną pozycję leżącą (przemiennie prawy bok, plecy, lewy bok) lub pozycję na brzuchu, jeśli pacjent ją toleruje i pozwala na to stan jego zdrowia.
• Unikajmy narażania skóry na ucisk lub siły rozdzierające. Podczas przenoszenia pacjenta posługiwać należy się odpowiednimi urządzeniami, które zmniejszają tarcie lub siły rozdzierające (podnośniki, łatwoślizgi). Zmieniając pozycję pacjenta należy go unieść, a nie ciągnąć. Nie należy układać pacjenta bezpośrednio na akcesoriach medycznych, takich jak rurki, czy systemy do sączkowania. Jeśli pacjent musi usiąść na łóżku, należy unikać podnoszenia wezgłowia łóżka i pozycji zgarbionej, przy której nacisk i siła rozdzierająca działają na kość krzyżową i kość ogonową.

Odleżyny a materac – dobór jest niezwykle ważny

Jeśli niemożliwa jest odpowiednio częsta ręczna zmiana pozycji, konieczne jest stosowanie materacy przeciwodleżynowych. Mogą to być materace pneumatyczne zmiennociśnieniowe lub piankowe o zwiększonej specyfikacji. To samo dotyczy poduszek stosowanych u pacjentów spędzających dużo czasu w pozycji siedzącej. W przypadku pacjentów w opiece domowej wybór materaca musi odpowiadać warunkom domowym. Wymaga uwzględnienia wagi łóżka i konstrukcji domu, szerokości drzwi, dostępności ciągłego zasilania prądem elektrycznym i możliwości odprowadzania ciepła z silnika. W przypadku materacy pneumatycznych o zmiennym ciśnieniu, istotna jest wielkość komór. Materacy z małymi komorami powietrznymi (o średnicy <10 cm) nie można na tyle napełnić, aby uzyskać odciążenie pacjenta nad pustymi komorami. Obecnie projektowane materace są wyposażane w czujniki wewnętrzne, które mogą rozwiązać ten problem.

Gojenie ran odleżynowych to osobny temat, lepiej zatem zapobiegać niż leczyć.