Test obciążenia glukozą w ciąży. O co  w tym chodzi i jak to wygląda.

Jeśli wykonałaś test obciążenia glukozą w ciąży i jego wynik był podwyższony to znaczy, że prawdopodobnie właśnie stwierdzono u Ciebie cukrzycę ciążową. Taka diagnoza to jak grom z jasnego nieba. Po pierwsze: uspokój się i nie martw na zapas, po drugie: przeczytaj uważnie ten materiał.

Według definicji cukrzyca ciążowa (GDM) oznacza przejściowe pogorszenie metabolizmu glukozy (cukru) w organizmie pojawiające się w czasie ciąży. To pierwsza dobra wiadomość: „przejściowe”, bo oznacza, że w większości przypadków schorzenie to mija po porodzie. Zaburzenie to dotyczy około 4% ciężarnych, więc nie jesteś osamotniona.

Zwykle rozpoznanie ustala się na podstawie laboratoryjnego testu tolerancji glukozy OGTT (krzywej cukrowej), który wykonuje się między 24. a 28. Tygodniem ciąży, chyba że lekarz prowadzący ciążę uznał, iż badanie to należy wykonać już w chwili potwierdzenia ciąży. Dzieje się tak w przypadku obecności tzw. czynników ryzyka rozwoju GDM, do których należy nadwaga lub otyłość, nadciśnienie tętnicze, wywiad rodzinny w kierunku cukrzycy typu 2 (u rodziców, rodzeństwa i dziadków), wiek ciężarnej powyżej 35 lat, przebycie GDM w poprzednich ciążach, wielorództwo, urodzenie dzieci o masie ciała powyżej 4000 g lub z wadą rozwojową czy wcześniejsze niepowodzenia położnicze.

Jeśli rozpoznano u Ciebie cukrzycę ciążową zastanawiasz się na pewno, czy to możliwe i czy nie powtórzyć badań, skoro nie zaobserwowałaś u siebie żadnych niepokojących objawów. Niestety, u większości pacjentek cukrzyca ciążowa rozwija się bezobjawowo, dlatego tak istotne jest wykonywanie badań laboratoryjnych w trakcie ciąży, w tym krzywej cukrowej. Szybkie rozpoznanie GDM i wdrożenie odpowiedniej terapii umożliwiają bowiem urodzenie zdrowego dziecka. Pierwsze badanie przesiewowe w kierunku GDM zaleca się już w chwili potwierdzenia ciąży (zwykle jest to pierwsza wizyta u ginekologa). Polega ono na pojedynczym oznaczeniu glukozy w surowicy krwi na czczo. Jeśli wynik jest prawidłowy (a za taki uznaje się wartość < 92 mg/dl), kolejne badania przeprowadza się już między 24. a 28. Tygodniem ciąży (ryc. 1). Jest to w tym przypadku test tolerancji glukozy (OGTT) polegający na wypiciu 75 g glukozy rozpuszczonej w 200-300 ml wody i oznaczeniu glukozy na czczo (przed wypiciem roztworu), po godzinie i po 2 godzinach od wypicia roztworu. Niezwykle istotne są również warunki, w jakich przeprowadzono test. Jeśli jesteś jeszcze przed badaniem, zwróć na nie uwagę, by niepotrzebnie nie musieć powtarzać testu.

Rozpoznanie cukrzycy ciążowej na podstawie OGTT czas pomiaru stężenie glukozy

na czczo 92-125 mg/dl (5,1-6,9 mmol/l)

w 60 min. ≥ 180 mg/dl (10 mmol/l)

w 120 min. 153-199 mg/dl (8,5-11 mmol/l)

Jeśli należysz do tzw. grupy ryzyka rozwoju GDM (stwierdzono u Ciebie co najmniej jeden z wymienionych wcześniej czynników ryzyka), test tolerancji glukozy powinien być wykonany już na początku ciąży, a gdy jego wynik będzie prawidłowy, badanie należy powtórzyć między 24. a 28. tygodniem ciąży.

Jak wspomniano wcześniej, cukrzyca ciążowa to nieprawidłowy metabolizm glukozy w organizmie, skutkujący podwyższonym stężeniem cukru we krwi. W warunkach prawidłowych cukier w naszym organizmie zamieniany jest na energię, a pomaga mu w tym insulina – hormon wydzielany przez trzustkę. W przypadku cukrzycy (niezależnie od jej rodzaju) mamy do czynienia albo z niedostatecznym wydzielaniem insuliny, albo z nieprawidłowym jej działaniem.

W organizmie przyszłej mamy zachodzi ogromna ilość przemian i zwiększa się stężenie wielu hormonów (produkowanych przez matkę, łożysko i rosnący płód), których zadaniem jest utrzymanie ciąży i szczęśliwe jej zakończenie. Niestety niektóre z wydzielanych w tym czasie hormonów „przeszkadzają” w prawidłowym funkcjonowaniu insuliny i rozwija się tzw. oporność na insulinę (cukier w naszym organizmie nie zostaje zamieniony na energię mimo dostatecznej ilości insuliny we krwi, a nasze narządy i tkanki pozostają „głodne”). W większości przypadków, aby temu zapobiec, trzustka ciężarnej jest w stanie wyprodukować na potrzeby ciąży, bardzo duże ilości insuliny (nawet 2,5-krotnie więcej w porównaniu do okresu sprzed ciąży). W sytuacji gdy nie zostaje wydzielona wystarczająca ilość insuliny, pojawia się cukrzyca ciążowa.

Aspekty techniczne wykonania testu tolerancji glukozy:

• przez co najmniej 3 dni poprzedzające badanie odżywiaj się tak jak dotychczas, bez żadnych ograniczeń
• ostatni posiłek spożyj 8-12 godz. przed badaniem
• postaraj się być wypoczęta, po przespanej nocy
• nie zażywaj porannych leków (które stosujesz z powodu innych dodatkowych schorzeń)
• po wypiciu glukozy pozostań w pozycji siedzącej przez 2 godz.

Czy cukrzyca ciążowa jest groźna dla dziecka i jaki ma na nie wpływ?

To pytanie zadaje sobie wiele matek po wykryciu u nich cukrzycy ciążowej. Zwykle do rozpoznania (a tym samym wystąpienia) cukrzycy ciążowej dochodzi po 24 tygodniu ciąży. To kolejna dobra wiadomość, ponieważ w tym czasie proces rozwoju wszystkich ważnych do życia narządów u dziecka został już zakończony. Od tej chwili odpowiednia troska o siebie, rosnącego w Twoim łonie malucha i właściwe leczenie cukrzycy mają na celu dalszy, prawidłowy przebieg ciąży, właściwy rozwój dziecka i niepowikłany poród.

Jeśli jednak cukrzyca nie została w porę wykryta lub jest niewłaściwie leczona (utrzymuje się podwyższone stężenie cukru we krwi) rośnie ryzyko poronienia i wystąpienia u dziecka wad wrodzonych. Dzieje się tak, ponieważ cukier z organizmu matki ma zdolność niemal swobodnego przechodzenia przez łożysko do organizmu dziecka wpływając niekorzystnie na jego rozwój.

Oznacza to, że dziecko jest stale „przekarmiane” glukozą pochodzącą od matki. Broniąc się wydziela (choć jeszcze nie powinno) insulinę, która prowadzi do przerostu komórek i powiększenia wielu narządów (w tym tkanki tłuszczowej, mięśni czy serca). Konsekwencją tego jest zbyt intensywne wzrastanie dziecka niż wynikałoby to z wieku ciążowego (tzw. makrosomia).

Nadmierna masa płodu zwiększa ryzyko powikłań okołoporodowych, w tym przedłużającego się porodu, urazów okołoporodowych (porażenia splotu barkowego, nerwu przeponowego lub twarzowego, zwichnięcia barku, krwiaków podokostnowych, złamania mostka), niedotlenienia okołoporodowego i rzutujących na całe życie ubytków neurologicznych.

Makrosomia zwiększa także ryzyko innych chorób w późniejszych latach życia dziecka: nadciśnienia tętniczego, otyłości, zespołu metabolicznego czy nawet cukrzycy.

Nadmierne wydzielanie insuliny w okresie płodowym stwarza również zagrożenie wystąpienia po porodzie zagrażającej życiu noworodka hipoglikemii (nagłego spadku poziomu cukru we krwi). Możesz jej zapobiec przez szybkie rozpoczęcie karmienia piersią. U noworodków matek z cukrzycą ciążową obserwuje się również zaburzenia elektrolitowe, nadkrwistość, czyli zbyt wysoką liczbę krwinek czerwonych, zaburzenia oddechowe związane z opóźnieniem dojrzewania płuc czy przedłużającą się żółtaczkę. Z kolei u matki niekontrolowana cukrzyca może prowadzić do wielowodzia, obrzęków ciała, zakażeń dróg moczowych (w tym odmiedniczkowego zapalenia nerek), nadciśnienia indukowanego ciążą czy stanu przedrzucawkowego. Częściej również obserwuje się porody zabiegowe (np. z użyciem kleszczy) i cięcia cesarskie, uszkodzenia dróg rodnych podczas porodu i zwiększoną okołoporodową utratę krwi.

Przedstawione Ci informacje nie miały na celu Cię przestraszyć, ale uświadomić jak ogromny możesz mieć wpływ na przebieg ciąży i zdrowie Twojego dziecka. Wystarczy tylko odpowiednio kontrolować cukrzycę (utrzymywać poziom cukru na prawidłowym poziomie) stosując się do wskazówek leczącego Cię diabetologa.

Cukrzyca ciążowa a dieta. Jak powinna wyglądać dieta w cukrzycy ciążowej?

Pierwszym a zarazem najważniejszym etapem leczenia cukrzycy ciążowej jest modyfikacja diety. I pewnie będziesz zaskoczona, kiedy usłyszysz, że nie ma czegoś takiego jak „dieta cukrzycowa”. Tak naprawdę dieta chorej na cukrzycę ciążową nie różni się niczym od diety zgodnej z zasadami zdrowego żywienia, co oznacza, że nie musisz się głodzić i wszystkiego wyrzekać. Podstawowym celem żywienia jest stopniowy przyrost masy ciała matki, dziecka oraz uzyskanie prawidłowych wartości poziomu cukru we krwi matki.

Jaki powinien być prawidłowy, kontrolowany przyrost masy ciała podczas ciąży?

BMI poniżej 18,5 –> 12,5-18 kg

BMI 18,5-24,9 -> 11,5-16 kg

BMI 25-29,9 -> 7-11,5 kg

BMI powyżej 30 -> 5-9 kg

Ciąża bliźniacza -> 16-20,5 kg

Dieta w ciąży powinna być dopasowana do masy ciała matki, okresu ciąży i aktywności fizycznej. Zwykle pomaga w tym dietetyk, z którym na pewno spotkałaś się w poradni diabetologicznej. Choć okres ciąży to nie pora na odchudzanie, u niektórych kobiet zaleca się ograniczenie spożywanych kalorii.

Jaka powinna być kaloryczność Twojego planu żywieniowego oraz rozkład makroskładników?

Zapotrzebowanie energetyczne: 30-35 kcal/kg masy ciała

Węglowodany: 40-45%

Tłuszcze: 20-30%

Białko 30% (1,3 kg/ kg masy ciała)

Jeśli Twoja masa ciała przed zajściem w ciążę była prawidłowa, powinnaś spożywać ok. 35 kcal/kg masy ciała, co zapewni 8-12 kg przyrost masy ciała w ciąży. Np.: jeśli ważyłaś przed ciążą 58 kg, w czasie ciąży powinnaś spożywać ok. 2030 kcal na dobę.

Jeśli natomiast przed ciążą rozpoznano u Ciebie nadwagę lub otyłość, zaleca się zmniejszenie kaloryczności posiłków do 25-30 kcal/kg tzw. masy ciała należnej, którą możesz obliczyć korzystając ze wzoru: (wzrost [cm] – 100) × 0,85. Np.: jeśli Twój wzrost wynosi 172 cm, przed ciążą powinnaś była ważyć 61,2 kg ((172 – 100) × 0,85), czyli Twoje zapotrzebowanie kaloryczne w czasie ciąży powinno wynosić 1530-1836 kcal na dobę.

Jeśli natomiast przed ciążą rozpoznano u Ciebie nadwagę lub otyłość, zaleca się zmniejszenie kaloryczności posiłków do 25-30 kcal/kg tzw. masy ciała należnej, którą możesz obliczyć korzystając ze wzoru:

(wzrost [cm] – 100) × 0,85

Np.: jeśli Twój wzrost wynosi 172 cm, przed ciążą powinnaś była ważyć 61,2 kg ((172 – 100) × 0,85), czyli Twoje zapotrzebowanie kaloryczne w czasie ciąży powinno wynosić 1530-1836 kcal na dobę.

Pamiętaj, iż mimo troski otoczenia (zwłaszcza kochających Cię mamy, babci i przyszłego taty) nie powinnaś w ciąży jeść za dwoje! Tak naprawdę, w I trymestrze ilość spożywanych kalorii w porównaniu do okresu sprzed ciąży nie zmienia się, w II i III trymestrze ilość ta powinna wzrosnąć o ok. 300 kcal na dobę (to np.: 2 szklanki mleka lub 1 banan, lub 2 pomarańcze, lub 1 duża grahamka).

Poza odpowiednim dostarczeniem kalorii, ważny jest również rozkład posiłków w ciągu dnia. Zaleca się spożywanie 3 posiłków głównych i 2-3 przekąsek. Pory posiłków mogą być dopasowane do Twojego rytmu dnia, postaraj się jednak pierwszy posiłek spożyć nie później niż o 8:30, a każdy następny w odstępach nie rzadszych niż co 3 godziny.

Uwaga! Pomimo tego, że zaleca się spożywanie 5-6 posiłków, ostatni z nich nie zawsze jest konieczny. Wszystko zależy od Twoich porannych glikemii.

Kolejną ważną dla Ciebie informacją jest komponowanie (właściwy skład) Twoich posiłków. W diecie nie powinno zabraknąć węglowodanów, które powinny stanowić 40-50% zapotrzebowania kalorycznego, białka, które powinno stanowić ok. 30% zapotrzebowania kalorycznego i tłuszczu, którego ilość nie powinna przekraczać 20-30% zapotrzebowania kalorycznego. Istotny jest również sposób przygotowywania posiłków

Pory spożywania posiłków

Przerwa pomiędzy posiłkami nie powinna być dłuższa niż 3 godz.

GODZ. POSIŁKÓW

7:00-8:00 śniadanie

10:00-11:00 II śniadanie

13:30-14:30 obiad

16:00 podwieczorek

18:00-19:00 kolacja

21:30-22:00 posiłek przed snem*

* zalecany podczas leczenia insuliną lub w przypadku powtarzającej się porannej ketonurii.

Metody przyrządzania potraw

Smażenie jest niewskazane!

• gotowanie w wodzie i na parze (w przypadku makaronu, ryżu, kaszy na półtwardo – „al dente”)
• pieczenie w folii lub w rękawie
• duszenie w sosie własnym
• grillowanie

Warzywa w diecie chorej na cukrzycę ciążową:

ZALECANE BEZ OGRANICZEŃ

brokuły, boćwina, szpinak, szparagi, pomidory, cebula, cukinia, dynia, kalafior, kalarepa, kapusta kiszona, kapusta pekińska, ogórki kiszone, ogórek zielony, pieczarki, rzodkiewka, rabarbar, sałata zielona, seler naciowy, szczypiorek, papryka zielona

DOZWOLONE W NIEWIELKIEJ ILOŚCI

brukselka, buraki, bób, fasolka szparagowa, chrzan, cykoria, fasola

sucha, groszek konserwowy i świeży, marchew, korzeń selera, ziemniaki, kapusta biała, niebieska

i włoska, korzeń pietruszki, kukurydza konserwowa i świeża

Węglowodany, czyli cukry, to nasze podstawowe źródło energii. Powinny one wchodzić w skład każdego posiłku i stanowić połowę Twojego dziennego jadłospisu. Jednakże należy pamiętać, że stanowią one bardzo obszerną grupę związków, ponieważ występują jako tzw. cukry proste oraz złożone.

Czy jest między nimi jakaś różnica? Oczywiście!

Do cukrów prostych należą węglowodany, które w przewodzie pokarmowym nie są rozkładane na mniejsze cząsteczki pod wpływem enzymów trawiennych, lecz bezpośrednio wchłaniane z przewodu pokarmowego, co oznacza, że szybko prowadzą do gwałtownego wzrostu glikemii, dając przy tym krótkotrwałe uczucie sytości. Z kolei węglowodany złożone są związkami zbudowanymi z dużej liczby cukrów prostych, więc aby mogły zostać wchłonięte z przewodu pokarmowego i wykorzystane przez ustrój, muszą najpierw zostać rozłożone właśnie do cukrów prostych. Trwa to znacznie dłużej, daje tym samym wolniejszy i mniejszy wzrost glikemii i dłużej utrzymujące się uczucie sytości. Spożycie produktu będącego źródłem węglowodanów złożonych nie przyczynia się do nagłego wzrostu poziomu cukru we krwi; przeciwnie, stopniowo uwalniana glukoza (cukier) jest na bieżąco wykorzystywana przez organizm, dzięki czemu przez dłuższy czas nie odczuwamy głodu.

Cukrów prostych z małymi wyjątkami należy unikać, ponieważ poza niekorzystnym wpływem na kontrolę cukrzycy powodują również gwałtowny przyrost masy ciała.

Należą do nich: słodycze, cukier, napoje słodzone, soki owocowe i owoce, miód, dżemy, powidła, mleko i napoje mleczne.

Jak wspomniano, wyjątek w tej grupie stanowią mleko i produkty mleczne, które są dodatkowym źródłem białka (zaleca się produkty odtłuszczone, zawierające do 2% tłuszczu, ale nie więcej niż 100-200 ml na dobę) oraz owoce, dostarczające organizmowi cennych witamin (których ilość nie powinna przekraczać 200-300 g na dobę, czyli np.: 2 średniej wielkości jabłka lub 3 kiwi lub 3 mandarynki lub 1 pomarańcza).

W ciąży unikaj bardzo słodkich winogron, bananów, suszonych daktyli i fig.

Staraj się nie pić soków owocowych, ponieważ w przeciwieństwie do owoców zawierają niewielkie ilości cennego błonnika i są niepotrzebnym źródłem kalorii. Jeśli jednak trudno Ci ich sobie odmówić, stosuj je zamiennie z owocami (zjedz owoc lub wypij sok) i rozcieńczaj je z wodą w stosunku co najmniej 1:1 (wypijaj je jednak nie później niż o godz. 17:00). Jeżeli sok – to raczej jabłkowy, grejpfrutowy i pomarańczowy. Unikaj soku winogronowego i soków wieloowocowych.

Jeśli na czas ciąży trudno rozstać Ci się ze słodkim smakiem potraw i napojów, zamiast cukru możesz używać sztucznych środków słodzących (tzw. „słodzików”, z których dozwolone są wszystkie z wyjątkiem przechodzącej przez łożysko sacharyny.

Rodzaje substancji słodzących:

- ksylitol (90% słodkości sacharozy)

- erytrytol (80% słodkości sacharozy)

- stewia (300 razy słodsza od sacharozy)

- tagatoza (2 razy słodsza od sacharozy)

Do węglowodanów złożonych zalicza się produkty zbożowe: mąkę i pieczywo (wybieraj pełnoziarniste, razowe, graham), płatki (owsiane, musli, jęczmienne), kasze (gryczana, jaglana, jęczmienna), ryż (dziki, brązowy), makarony (z pełnego ziarna, z mąki razowej), ziemniaki, nasiona roślin strączkowych (groch, bob, fasola, soja) oraz warzywa (zalecane do każdego posiłku w ilości ok. 500-800 g na dobę). Postaraj się tak odżywiać, by wymienione węglowodany złożone znalazły się na Twoim talerzu podczas każdego posiłku.

Pamiętaj również, że wzrost stężenia cukru we krwi po spożyciu produktów węglowodanowych zależny jest nie tylko od rodzaju węglowodanów (cukry proste lub złożone), ale także od zawartości błonnika, wielkości porcji, składu posiłku (dodatek tłuszczów zwalnia wchłanianie węglowodanów z przewodu pokarmowego), sposobu przyrządzenia posiłku (np. rozgotowany makaron spowoduje szybszy i wyższy wzrost cukru we krwi w porównaniu z makaronem ugotowanym na półtwardo, węglowodany pochodzące z ziemniaków purée szybciej wchłoną się z przewodu pokarmowego niż węglowodany z ziemniaków w całości).

Błonnik pokarmowy to części komórek roślinnych, które nie ulegają strawieniu w przewodzie pokarmowym i przechodzą przez jelito jako niestrawiona pozostałość. Błonnik poza zwalnianiem wchłaniania węglowodanów z przewodu pokarmowego (i tym samym korzystnym wpływem na glikemię), reguluje pracę jelit (przeciwdziała zaparciom obserwowanym w ostatnich miesiącach ciąży), daje uczucie sytości oraz pomaga usuwać z organizmu wiele niepożądanych substancji (np. metale ciężkie czy cholesterol). Głównym źródłem błonnika w diecie są produkty zbożowe, warzywa (zwłaszcza nasiona roślin strączkowych), owoce i orzechy. Spośród produktów zbożowych najlepszym źródłem błonnika są: kasza gryczana, kasza jęczmienna, ryż brązowy, pieczywo żytnie, pieczywo z dodatkiem ziaren oraz graham, płatki zbożowe pszenne i żytnie oraz otręby.

Białko jest jednym z najważniejszych składników odżywczych w naszym pożywieniu. Jest niezbędne do budowy nowych tkanek, działania wielu enzymów i witamin w naszym organizmie. Ponieważ w czasie ciąży dbasz nie tylko o siebie, ale i rosnącego malucha, dzienne zapotrzebowanie na białko powinno wzrosnąć w tym czasie do ok. 1,3 g/kg masy ciała. Białko zawarte jest zarówno w produktach zwierzęcych (mleko, sery, mięso, ryby, jaja), jak i roślinnych (rośliny strączkowe, produkty zbożowe, orzechy, grube kasze). Bardzo ważne jest, by produkty pochodzenia zwierzęcego zawierały niską zawartość tłuszczu. Wybieraj więc chude mięsa (drób, chuda cielęcina, ryby) i wędliny z zawartością co najmniej 70% mięsa. Unikaj wieprzowiny, tłustego drobiu (gęsi, kaczek) i podrobów. Nie jedz panierowanego mięsa oraz panierowanych ryb (bułka tarta to również źródło węglowodanów, a dodatkowe smażenie na głębokim tłuszczu spowoduje wysoki i długo utrzymujący się wzrost poziomu cukru we krwi). Możesz zjadać do 2-3 jajek w tygodniu (na twardo, jajecznica na parze).

Tłuszcze, podobnie jak białka, mogą być pochodzenia zwierzęcego i roślinnego. Tłuszcze zwierzęce są nośnikiem witamin A, D, E i K. Powinny być jednak ograniczane z uwagi na ich rolę sprzyjającą miażdżycy. Wyjątek stanowi tłuszcz zawarty w niewędzonych rybach ze względu na zawarte w nich wielonienasycone kwasy tłuszczowe. Tłuszcze roślinne zawierają nienasycone kwasy tłuszczowe, a ich spożycie jest korzystne dla zdrowia, ponieważ zapobiegają powstawaniu miażdżycy. Ograniczaj więc tłuszcze zwierzęce na rzecz roślinnych (olej rzepakowy, oliwa z oliwek). Wyeliminuj z diety tłuste mięsa i wędliny, smalec, podroby, tłusty drób (gęsi i kaczki) oraz tłuste mleko, tłuste twarogi, żółte sery, śmietanę i majonez. Wybieraj produkty niskotłuszczowe (chude jogurty, kefiry, twarogi naturalne, śmietanę maksymalnie 12%). Uważaj na pasztety, które zawierają dodatek mączek i substancji słodzących – jeśli zdecydujesz się go zjeść, ogranicz w posiłku ilość pieczywa. Sałatki i surówki przyrządzaj z dodatkiem sosu vinegret (przygotowanego na oliwie) lub jogurtu. Staraj się unikać smażenia potraw, mięso piecz bez dodatku tłuszczu (w folii lub w rękawie), gotuj lub duś na parze, ewentualnie w piekarniku lub na grillu. Tłuszcze nie powinny stanowić więcej niż 20-30% dobowego zapotrzebowania energetycznego.

Dieta ciężarnej powinna również uwzględniać odpowiednie spożycie sodu (soli kuchennej). Zaleca się, aby jej podaż nie przekraczała 5-6 g na dobę (1 mała, płaska łyżeczka), dlatego ogranicz spożycie mięsa, wędlin, konserw, gotowych dań, sosów i przypraw z domieszką soli (np. Vegeta) oraz zaprzestań dosalania potraw na talerzu. Zastępczo używaj ziół, które możesz dodawać do każdej potrawy bez ograniczeń.

Na pewno poradzisz sobie z wdrożeniem w życie przeczytanych zaleceń. Mamy również nadzieję, że nawyki żywieniowe nabyte podczas ciąży będą towarzyszyły Ci do końca życia.